Quantcast
Kısa Bir Yolun Uzun İnşaatı: Gemlik – Bursa Şose Yolunun Yapımı – Belgesel Tarih

Dr. Salih EROL
Dr. Salih  EROL
Kısa Bir Yolun Uzun İnşaatı: Gemlik – Bursa Şose Yolunun Yapımı
  • 31 Temmuz 2019 Çarşamba
  • +
  • -
  • Dr. Salih EROL /

Loading

Gemlik, bilhassa Osmanlı Tarihi boyunca ticari anlamda çok önemli bir liman ve tersane vazifesini görmüştür. Tarihî ipek yolunun önemli bir durağı olan Bursa ise 18. Yüzyıldan itibaren ipekçilik alanında ve birçok ziraî üründe Avrupa ticaretine eklemlenmiş olan bir merkez konumundadır.

Tanzimat reformlarının başkent dışında uygulamaya konulduğu ilk şehirlerden biri olan Bursa’da özellikle dış ticaretin gereklerine uygun olarak yolların yapılması, etkili bir ulaşım ağının kurulması büyük bir önem arz etmektedir.

Gemlik Limanı ile Bursa Şehri arasındaki yaklaşık kırk kilometrelik mesafede, XIX. Yüzyılın ortalarında bile modern yolun olmayışı gündelik yaşamın yanı sıra ticarete darbe vuran önemli bir sorun teşkil ediyordu. Bu bakımdan Gemlik-Bursa şose yolunun yapımına halka refah vaat eden Tanzimatın bir tür “prestij projesi” olarak 1856 yılında başlandı. Ancak üzerinden yıllar geçtiği halde bir türlü bitirilemeyerek; en nihayetinde 1863’te Ticaret Nazırı Edhem Paşa’nın önüne konulmuş oldu.

Osmanlı memleketinde XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren açılmasına başlanan demiryollarını bir kenara bırakıp, kara yollarına bakıldığında geleneksel ulaşım ağının çağın gerektirdiği donanımdan mahrum kaldığı açıkça görülmektedir. Tarihî yollar doğal toprak yollar olup, araçların geçişinden ziyade kervanların geçebileceği yollar şeklindeydi.

Gemlik – Bursa Yolu Hakkında Tasviri Efkar Gazetesi Haberi

Toprak yolların tesviye edilmek suretiyle taş kırıntıları ve onun da arasına kum sıkıştırmak suretiyle yapılan yollara “Şose” denilmektedir. Kelimesini aslı Fransızca “Chausée” sözcüğünün okunuşudur. Yolların asfaltla tanışmasından önceki devrenin en gelişmiş modeli şose yolların yapılmasıydı. İşte, Bursa ve civarının ilk şose yol inşaatı Gemlik’ten Bursa’ya doğru başlatılmıştır.

Osmanlı Devletinin geleneksel ulaşım politikasını “olanın korunması” şeklinde nitelendiren Musa Çadırcı, Tanzimat’ın ilanından hemen sonra da ulaşımda önemli bir değişim gerçekleştirilemediğine dikkat çekmektedir.

Osmanlı memleketinde ulaşım ağının tam olarak ne suretle yapılacağına dair resmî- hukukî- çağdaş bir düzenlemenin ilk örneği olan Turuk ve Meâbir Nizamnâmesi bile 1863 yılına kadar yapılamamıştır. Üstelik bayındırlıkla ilgili bir bakanlık teşkilatı olan Nafıa Nazırlığı bile 1863 yılına kadar tam anlamıyla tesis edilememiştir.

Gemlik – Bursa Yolunun Yapımı Hakkında Bir Arşiv Belgesi

Edhem Paşa’nın 1863’te nafıa nazırlığına tayininin hemen akâbinde bu nizamname yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. “Yollar ve Köprüler Kanunu” demek olan 20 Ekim 1863 (Hicri 7 Cemaziyelevvel 1280 senesi) tarihli ilk Turuk ve Meâbir Nizamnâmesi, yayımlanmasının altıncı yılı olan 1869’da yapılan tadilatla yeniden güncellenmiştir. Bu kanunun tam metni Osmanlı Kanunlar Mecmuası olan Düstur’da mevcuttur.

Aksaklıklar her ne olursa olsun kesin olan bir husus vardır ki; o da ulaşımdaki bu aksaklık en başta ticaretin gelişmesine zarar vermektedir. Dolayısıyla Ticaret Nazırı Edhem Paşa’nın ivedilikle ele almak zorunda olduğu konuların başında ulaşım gelmektedir. Nazır Paşa, aslında jeoloji mühendisi olması hasebiyle bu konuya vakıf bir kişidir.

Öncelikle başkent İstanbul’a yakın civar yolların tesviyesi; yeni baştan ele alınıp, çağın gerektirdiği fenni tekniklerle yol inşaatlarının yapılması gerekliydi. Bu çerçevede Edhem Paşa’nın ticaret nazırlıklarından çok önce yapımına başlanan ve bir türlü bitirilemeyen Gemlik- Bursa yolu ilk sırayı almaktadır. Paşa’nın nazırlığındaki gayretleri ile  bu yolun 1863 yılı sonlarında bitirilmesi hususu üzerinde biraz durmak icap edecektir.

Ticaretin yanı sıra banka nazırlığı ve bir de maarif nazırlığını aynı anda yürütmek zorunda kalan Edhem Paşa, öncellikle Gemlik- Bursa yolundaki yapım çalışmalarını teftiş etmek, hızlandırmak amacıyla yanına mühendislerden oluşan bir teknik heyet alarak 13 Nisan 1863 tarihinde bölgeye gitti ve yaklaşık bir ay Bursa’da kaldı.

Tanzimat reformlarının geliştirilmesi; memleketin kalkınması gibi hususlara önem veren yayıncılık anlayışıyla Şinasi Efendi’nin çıkardığı Tasvir-i Efkâr’da konu ile ilgili haberlere sıkça rastlanmaktadır. Bu haberlerden birisinde Paşa’nın Bursa’ya gidişi hakkında şunlar yazılmıştır:

Gemlikten Brusa’ya mukademmâ inşâsına mübâşeret olunarak nâ-tamam kalmış olan tarîkin ikmâline bu defa teşebbüs olunmuş olduğundan bu işin teshili zımnında Ticaret ve Maarif-i Umumiye Nazırı Edhem Paşa Brusa’ya azîmet etmiştir”.

Edhem Paşa

Bu süre zarfında Edhem Paşa vazgeçilmez “bir ümrân vesilesi” saydığı yol yapım çalışmalarını bizzat yerinde inceledi. Ona göre halk, çağın mümkün kıldığı kolaylıklardan yararlanma hakkına tabii olarak sahiptir ve devlet bu kolaylıkları (ahâlinin nâil-i teshilât olmasını) halkına sağlamak zorundadır. Hal böyle iken şimdiye kadar birçok akçeler ve hayli imkânlar sarf olunmasına rağmen yol inşaatının bir türlü bitmemesi karşısında devlet sessiz kalamazdı. Edhem Paşa bu geciktirmenin baş müsebbibi olarak gördüğü ecnebi mühendislerin çoğunun işine son vererek bunların yerine memleket mühendislerini iş başına getirdi.

Mesela, aylık 1800 kuruş gibi yüksek bir maaş alan başmühendisin yerine aylık 1250 kuruşla çalışacak ve işi en geç bir yıl içinde bitireceğini taahhüt eden memleket mühendisi Batiyone işbaşına getirildi.

Ayrıca yolun tamamlanması için gereken her türlü yardımı temin etmek için kurulan acil komisyona Hüdâvendigâr Eyalet Meclisi’nin kudretli azalarından Mustafa Ağa başkan tayin edildi. Böylece zaten oldukça uzamış olan bu işin artık uzamasına tahammül gösterilmeyeceğine dair kesin bir irade ortaya konmuş oldu.

Bölgedeki çalışmaları yoluna koyduktan sonra İstanbul’a dönen Edhem Paşa, buradan da söz konusu yolun yapım çalışmalarındaki ilerleyişi sürekli takip etti.

Sonuçta, bitiş tarihi için taahhüt edilen süreden beş-altı ay daha evvel Gemlik-Bursa yolunun inşaatı 1863 yılı sonlarına doğru bitirildi ve çağın gerektirdiği nitelikte şose bir yol olarak ana hatlarıyla hizmete açıldı.

Gemlik Fiziki Haritası – Veli Orkun, Gemlik Tarihi ve Coğrafyası

Dönemin önemli gazetelerinden birisi olan Ceride-i Havadis, Gemlik- Bursa yol yapımının bittiğini 29 Kasım 1863 tarihli 1169. sayısında şöyle duyurmuştur:

Bundan on sene kadar evvel Gemlik ile Brusa arasında tesviye ve tanzimine mübâşeret olunarak bazı esbâb-ı maniaya mebni ara sıra tatil edilmiş olan tarikin emr-i tesviyesi bu kere sâye-i mülûkânede hitâm bulmuştur”.  

Osmanlı karayolu ulaşımının modernleştirilmesindeki bu küçük başarının bile ticaretin gelişiminde olumlu bir etkisinin olacağı muhakkaktır. Bereketli Bursa ovasının ürünlerinin limana rahatça taşınabilmesinin sağlanması bilhassa dış ticaret üzerinde nisbi ve mühim bir artış sağlamıştır. İşte bu başarı Ticaret Nazırı Edhem Paşa’nın siyasi ve idari kariyerinde zikredilmesi gereken bir başarı olarak kaydedilmelidir.

  • Salih EROL

 

Kaynakça

  • Devlet Arşivleri Başkanlığı, İ.MVL 484/21934.
  • Tasvir-i Efkar, No: 83, (13.04.1863/ 23 Şevval 1263).
  • Ceride-i Havadis, No: 1139; No: 1144; No: 1169.
  • Düstur, Birinci Tertib, c.2, s.499-513 (Turuk ve Meâbir Nizamnâmesi’nin metni).
  • Musa Çadırcı, “Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c.15, S.26, Ankara, 1991.
  • Sevilay Kaygalak, Kapitalistleşme Sürecinde Bir Osmanlı Anadolu Kenti: Bursa 1840-1914, (Yayınlanmamış Dr. Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
  • Salih Erol, XIX. Yüzyıl Osmanlı Devlet Adamlarından İbrahim Edhem Paşa, (Yayınlanmamış Dr. Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Eskişehir, 2019.

Dr. Salih EROL

Eğitimci ve Tarih araştırmacısı – yazar. Lisans öğrenimini Balıkesir Necatibey Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliğinde tamamladı. Anadolu Üniversitesinde Tarih bölümünde yüksek lisans ve doktora yaptı. 1998’den beri Bursa’da öğretmenlik yapmaktadır. İkisi Türk Tarih Kurumundan olmak üzere 4 kitabı ve çok sayıda makalesi yayınlandı. E-Posta: [email protected]

FACEBOOK - YORUM YAZ

Sosyal Medyada Paylaşın:
  • YENİ
Bir Mektup.. Bir Tehdit… Bir İsyan…

Bir Mektup.. Bir Tehdit… Bir İsyan…

Haber Merkezi, 13 Mart 2024
Kalfatlı – Kalafatlı ve Kültürel Kimliği

Kalfatlı – Kalafatlı ve Kültürel Kimliği

Dr. Yaşar KALAFAT, 11 Mart 2024
İnegöl’de Bir Yıldız Söndü

İnegöl’de Bir Yıldız Söndü

Haber Merkezi, 11 Mart 2024