Köleliğin Kalkışının 150. Yıldönümü

Ekrem Hayri PEKER /

Gazetelerde Leonardo Da Vinci’nin annesinin Cenevizlerin İtalya’ya getirdiği bir Çerkes köle olduğu geçenlerde haber oldu.

Dünyada köleliğin kaldırılmasının 150. Yılı kutlanıyor. The Guardian gazetesi kurucularının köle taciri olmasından dolayı özür diledi ve bu konuda çalışan vakıflara on milyon dolar bağışladı.

Hollanda Başbakanı Mark Rutte, Hollanda’nın köleci geçmişinden dolayı özür diledi.

Gözüm Türkiye’yi yönetenlere çevrildi ama bir ses çıkmadı. Adığe yani Çerkes dernekleri ve diğer Kafkas dernek temsilcilerinden de bu konuda ses çıkmadı.

Biraz Osmanlı tarihçileri bu konuda ne demiş onu okuyalım:

Hazarfen Hüseyin Efendi, “Telhisû’l Beyan fi Kavanin Âl-i Osman” adlı eserinde “…Taman kazasında sakin olan Çerkes taifesinin ki nihayeti Jane Çerkesi’ne müntehidir. Bunlarda ahkâm-ı şeriyye fi’l-cümle icra olunur. Bunlardan istikâh olunmaz (köle alınmaz). Jane’den Kabartayi Çerakise’ne varınca harbi lerdir. İstirkâhları sahihtir (köle edinilmesi caizdir). Böyle olmaları ile yine hanlara havfen mütidirler (handan korktukları için itaat ederler). Hatta ‘üzerimize sefer etmesin deyü, beher sene han hazretlerine ve kalgay, Nurettin sultanlara pişkeş namına Çerkes esirleri ihda (hediye) iderler.

Silahdar Ağa, han tahtına varis olarak doğan her çocuk için üç yüz Çerkes çocuğu verildiğini yazar.(age.s,222)

Babasına isyan eden Şehzade Selim, yenilince Kefe’ye, oğlunun yanına kaçtı. Tarihçi Remmal Hoca, Şehzade Selim’in köle ele geçirmek için Jane Çerkeslerine saldırdığını yazar. Üstelik Jane beyi Osmanlının sancak beyi ünvanını taşıyordu. Bu saldırıda esir edilen on binden fazla Çerkes köle pazarında satılır.

Remmal Hoca’nın yazdıklarından Osmanlıların, Taman Bölgesi’nde yaşayan Janelere bölgeyi koruması için altın başlı sancak verdiğini öğreniyoruz. Kırım Hanı Sahib Giray’ın köle elde etmek için her fırsatı değerlendirdiğini ve basit hırsızlıkları öne sürerek Çerkesya’ya saldırdığını öğreniyoruz (Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe 1475–1600. Yücel Öztürk, s.63–64). Osmanlıların, Janelerin ve bölgenin beyi olarak tanıdığı Kansavuk bu saldırıları önlemede başarısız kalmıştır. Sahip Giray Han bazı yağmacılık olaylarını bahane ederek 1539 yılında Janelere saldırdı. Bu saldırılara Kefe Sancak Beyi de destek verir. Ele geçen esirlerden pay alır.

Sahip Giray Han 1542 yılında bazı şikâyetleri bahane ederek tekrar Çerkesya’ya saldırır. Remmal Hoca’nın ifadelerinden Kırım Hanı’nın bahane aradığı anlaşılıyor. Kefe Beyi sağladığı gemilerle Taman Yarımadası’na geçen Kırım kuvvetleri Janelere saldırır. Janelerin Hana 500, Osmanlı’ya 1.000 esir verme teklifi reddedilir. Janeler hendek kazarak tahkimat yaparlar. Remmal Hoca saldırıyı şu satırlarla anlatır: “Ol hendekdeki esiri alub, bir kıran ettiler kim, dünya dünya olalı Jane beyleri böyle kırılmış değildi. Velhasıl Çerkes kanından ırmaklar sel gibi aktı. Bir saat olmadan bunları kırdılar. Kansavuk iki yüz adamla güçlükle kurtuldu. Kalanın kimini kırdılar, kimini esir ettiler… On beş gün asker Çerkes Tağların elekden eler gibi ettiler. Andan dönüb bir yere cem’ olub kondılar. Han hazretleri üç gün içinde elli bin esirin suğasını aldılar…” (y.age S. 68)

Sahip Giray Han üçüncü seferini 1544 yılında Kabardeyler üzerine yaptı. Seferin sebebi olarak Çerkeslerin Azak’ı tehdit etmesiydi. Bu seferden on bin civarında esirle geri dönülmüştür. Remmal Hoca ve dönemin yöneticileri seferlerin başarısını elde edilen köle sayısıyla ölçüyorlardı. Bu seferden sonra Kabardeyler Kırım Hanı’nın saldırılarından korunmak için Çar IV. İvan’dan yardım istemişlerdir.

Kâtip Çelebi Cihannüma adlı eserinde “Abaza, Migrel, Gürel, Çerkesya için Kırım hanlarının esir devşirdiği başlıca ülkeler arasındadır” diye yazar (age S. 108). Osmanlı belgelerinde Kefe, Kerç gibi şehirlerde yaşayan Çerkeslerden bahseder.

Kefe, Kerç, Azak, Taman kaleleri esir ticaretinin başlıca merkezleri olmuştur. Kafkasya’dan gelen esirler burada toplanıyordu. Köle ticaretinden alınan gelir Kefe Sancağı arasında üçüncü sıradaydı (age. S. 355). Şehirde çok sayıda “Abdullah Baba” adlı insanın olması, çok sayıda azatlı kölenin olduğunu göstermekteydi (a.ge S. 220). 1520 yılında Kefe gelirlerinin %25’i köle ticaretinden geliyordu.

Sakarya Nehri ağzında, gelişmiş bir liman olan Kerpe Kefe’den gelen esir ticaretinin transit merkeziydi (age. S. 474).

Esir ticaretinden kârlı çıkan sadece Kefe, Azak ve Taman değildi. Kırım ekonomisi de büyük çapta esir ticaretinden besleniyordu. Esirler sadece İstanbul’da değil Konya’da da pazarlanıyordu (age S. 805).

XVII. yüzyılda kurulan Anapa Kalesi Taman Sancağı’nın merkezi oldu ve esir ticareti merkezlerinden biri haline geldi (ag. S.114).

Ekrem Hayri Peker

KAYNAKÇA

Antifimov, N. V. Autlev, P.U., Meotlar, Adıgelerin Ataları, Ankara2011
Artamonov, M. İ, Hazar Tarihi, İstanbul2008
Avagyan, Arsen, Çerkesler, İstanbul2004
Avcıoğlu, Doğan, Türklerin Tarihi, İstanbul1982
Baddaley J.F, Rusya’nın Kafkasya’yı İstilası, İstanbul1989
Baj, Jabaghi, Çerkezler, Ankara2000
Baypars Tarihi, çev: M. Şerafüddin YaltkayaAnkara2000
Bell, James S., Çerkesya’dan Savaş Mektupları, İstanbul1998
Benet, Sula, Abhazlar, Ankara1995
Berkok İsmail; Tarihte Kafkasya, İstanbul1958
Berzeg, Nihat, Çerkesler, İstanbul2006
Berzeg, Sefer E., ÇerkesVubıhlar, Soçi’nin İnsanları, Ankara2013
Bi Mahmut, Kafkas Tarihi, Ankara2011
Bi Mahmut Kafdağı’nın Eteklerinden Bursa’ya Göçler, Bursa2016
Bilge, M. Sadık; OsmanlıKafkas İlişkileri, İstanbul2007
Blanch Lesley, Cennetin Kılıçları, İstanbul1978
Budayev, N. M. Kim Bu Çerkesler, İstanbul2009
Büyüka, Ömer, Hazreti İbrahim’le Awubla ve Kafkasyalılar, İstanbul1975
Büyüka, Ömer, Abhaz Mitolojisi Anaç mı? İstanbul1971
Carthy, Justin Mc, Sürgün ve Ölüm, İstanbul1995
Canhot, İ. Lovpaçe N., Kafkas Dolmenleri ve Mısır Piramitler Ankara2009
Çetin, O., Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları 14711909, Ankara1999
Çelik, Osman, İngiliz Belgelerinde Türkiye ve Kafkasya, Ankara1992
Clout, Andre, Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısırı, İstanbul2005
Çurey, Ali, Hatti/Hititlerin Kökeni ve Çerkesler, İstanbul2000
Dolukhanov, Pavel, Eski Ortadoğu’da Çevre ve Etnik Yapı, İstanbul1998
Dumezil, George, Mit ve Destan, İstanbul 2012
Erzen, Afif, Doğu Anadolu ve Urartular, İstanbul 1992
Esadze, Semen, Çerkesya’nın Ruslar Tarafından İşgali Ankara1999
Fedâkar Cengiz, Kafkasya’da İmparatorluklar Savaşı, İstanbul2014
Fisher, Alan. Kırım Tatarları, İstanbul2009
Gumilev, L. N., Hazar Çevresinde Bin Yıl, İstanbul2003
Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul, Sabah Kitapları
Hatam, Necdet, Anılara Dolanık Yürümek, Ankara2012
Histoire Üniversitesi Tarih Bölümü (Fransa), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Başlangıçtan 1566’ya Kadarİstanbul2000
Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t Tevarih4, 1979
İbn İyas, Yavuz’un Mısırı Fethi, İstanbul2018
İnalcık, Halil, Devleti AliyyeI, İstanbul2010
KAFDAV, Sürgün 21 Mayıs 1864, Ankara2011
Karpat H. Kemal, Etnik Yapılanma ve Göçler, İstanbul2010
KaysuniZade Nidai Remmal Hoca, Tarihi Sahip Giray Han
Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya (17981919), Ankara2011
Kurat, Akdes Nimet, IVXVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972
Kuzucu, Serhat, Kırım Hanlığı ve OsmanlıRus Savaşları (17871792), İstanbul2013
Lovpaçe N., Çerkes Arkeolojisi ve Sanatı Karşılaştırmalı Maykop ve Anadolu Hazineleri, İstanbul2013
Lyulye, Leonti, Çerkesya, 19. Yüzyıl Tarih ve Etnografyası, İstanbul2010
Macquan, G, Hititler ve Hititler döneminde Anadolu, Ankara2009
Mantran, Robert, Osmanlı Tarihi, İstanbul1995
Mansur, Şamil, Çeçenler, Ankara1995
Marigny, Tailbout De, Çerkesya Seyahatnamesi, İstanbul1996
Mesudi, Muruc Ez Zeheb (Altın Bozkırlar), İstanbul2014
Makdisi, Türk Memlüklerin Faziletleri, İstanbul2019
Musa Kundukhov’un Anıları, İstanbul1978
Mutbay, Mustafa, Kafkasya Hatıraları, Ankara2007
Namık Kemal, Osmanlı Tarihi III, İstanbul1974
Natko, Kadir, Kafkasya’da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, Ankara2005
Osrogosky, G, Bizans Devleti Tarihi, Ankara2011
Özbay, Özdemir. Dünya Mitolojisi ve Nartlar, Ankara1999
Öztürk, Yücel, Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe (14751600) Ankara2000
Peker, Ekrem Hayri, Kafkasya’dan Güvem’e Zekeriya Efendi, İstanbul2015
Peker, Ekrem Hayri, Çerkes Sürgünü Bir Soykırım Öyküsü, Ankara2021
Osrogosky, G., Bizans Devleti Tarihi, Ankara2011
Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (18561876), Ankara2010
Sevin, Veli, Anadolu Arkeolojisi, İstanbul2002
Smirnov, V.D., Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, İstanbul2016
Spencer, Edmund, Türkiye, Rusya, Karadeniz ve Çerkezistan, Ankara2014
Şirokorad, A.B., OsmanlıRus Savaşları. İstanbul2113
Tagrıberdi, Ennücümu’zZâhire (Parlayan Yıldızlar), İstanbul2013
Taitbout de Marigny, Çerkesya Seyahatnamesi, İstanbul1998
Tavful, Ufuk, Kafkasya Gerçeği, İstanbul2009
Toledano, Ehud R., Osmanlı Köle Ticareti 18401890, İstanbul1994
Uluslararası Göç Sempozyumu Bildirileri, İstanbul2006
Vernadsky, G., Rusya Tarihi, İstanbul2009
Yakubovski, A. Yu, Altınordu ve Çöküşü, Ankara2000
Yelbaşı, Caner, Türkiye Çerkesleri Osmanlıdan Türkiye’ye savaş, şiddet, Milliyetçilik, İstanbul2019
Zınkeısen, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, cilt: IIIII, İstanbul2019

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Ekrem Hayri PEKER

Kimya mühendisi, araştırmacı, yazar. Bursa Mustafakemalpaşa’da (1954) doğdu. Anadolu Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümü mezunu. TUBİTAK veri tabanına kayıtlı “Teknoloji tabanlı Başlangıç Firmalarına Özel İş Geliştirme” mentörü, C Grubu iş Güvenliği uzmanı olarak Nano kimyasalların tekstil materyallerine uygulamalar konusunda üniversitelerde konferanslar verdi. Yayınlanmış kitaplarından bazıları: "Kuşçubaşı Hacı Sami Bey", "Özbek Mektupları", "Yeşim Taşı - Ön Türkler ve Türk Tarihinden Kesitler", "Kafkasya'dan Anadolu'ya - Zekeriya Efendi". Belgeseltarih.com kurucu ortağı ve yazarıdır. E-Posta: [email protected]