Nogay Türklerinin Tarihine Kısa Bir Bakış

Hakan BENLİ /

1-“NOGAY” ADI NEREDEN GELMEKTEDİR?[2]

Nogay Türklerinin tarihi ile ilgili en çok tartışılan konulardan birisi “Nogay” adının nereden geldiğidir. Bununla ilgili birkaç sav vardır.

Genel kabule göre Nogay adı ilk olarak Altın Orda Devleti zamanında, Berke Han’ın tümen komutanı olarak anılan Nogay Bey ile bilinir.

Emir Nogay, ölümü olan 1299 yılına kadar Altın Orda Devleti içerisinde 40 yıldan fazla bir zaman çok güçlü bir konumda bulunmuştur. Öyle ki bazı kaynaklarda Emir olarak geçmektedir.

Nogay Halkının adının Nogay Han’dan geldiği genel kanı olarak kabul edilir. Bir diğer iddia ise Edige Han’ın bir adının da Nogay olduğudur.

2-EMİR NOGAY KİMDİR? (—- / 1299)

Cengiz Han’ın büyük torunu (Cuci’nin oğlu Moğol’un torunu) olan Nogay Han, Altın Orda hükümdarı Berke Han (1255-1266) zamanında tümen komutanı olarak adı duyulur. Bu dönemde Berke Han ve Nogay Müslüman olmuşlardır. Berke Han’dan sonra Mengü Temur Han döneminde (1266-1280) siyasi alanda da etkin olmuştur.

1263 Yılında Berke Han ile İlhanlı hükümdarı Hülagü’nün ordusunu yendi.1264 yılında Bizans’a esir düşen Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus’u Trakya’da bir kaleden esaretten kurtardı.1265 yılında ise Berke Han ile birlikte İslamiyeti kabul etti. Nogay’ın mahiyeti kısa sürede Müslüman oldu.

Nogay Han Rus prensleri arasında bir düzen sağlamış ve onlardan istediğini başa geçirmiştir. Avrupa’da Macaristan ve Lehistan’a seferler düzenlemiş, Bulgar Krallığını kukla bir devlet haline getirmiş ve Bizans ile istediği şekilde anlaşmalar imzalamıştır.

Nogay, Altın Orda Devleti’nin başında olan ve Cengiz Han’ın soyundan gelenleri de kendi isteği doğrultusunda “Han”ilan edebiliyordu.

Nogay, son olarak Tokta’yı Han yapmıştı. Tokta Han ile aralarında yaşanan husumet savaşla neticelendi. İlk savaşta Tokta Hanı yenen Nogay, ertesi yıl 1299 yılında bu kez Tokta Han’ın ordusuna yenilmiş ve savaşta ölmüştür.

2-EMİR EDİGE-MİRZA (—- / 1419)

Nogay Türklerinin büyük destanlarından birine adını veren Edige Han, Altın Orda içindeki taht kavgalarında Timur’un desteği ile Han olan Toktamış Han ile anlaşamamış ve Timur’dan yardım isteyerek onun yerine Timur Kutluk Han’ın koruyucusu olarak ön plana çıkmıştır

Emir Nogay gibi Emir Edige’de hüküm sürdüğü 25 yıl içerisinde Başkomutan göreviyle Hanları idare etmiştir. Emir Nogay, o dönemde oldukça güçlenen Moskova Knezliği’ni yeniden itaata mecbur etmişti. Altın Orda Devleti zayıflarken taht kavgaları çoğalmıştı. Emir Edige bu çekişmelerden birinde 1419 yılında öldürüldü.

Nogay Han zamanında Nogay Han’ın etrafında toplanan destekçileri Nogay’ın ölümünden sonra dağıtılmışlardı.

Edige Han zamanında bu dağılan Nogay destekçileri yeniden kuvvet kazanmış ve Altın Orda Devleti içerisinde ayrı bir oluşum haline gelmeye başlamışlardı. Zamanla, yıkılan Altın Orda Devleti’nin yerine kurulan yeni devletlerden birini teşkil edecek olan Nogay halkını oluşturmaya başlamışlardı.

Birçok tarihçi Nogay Orda’nın kuruluş yılını 1391 olarak kabul eder. Yani Edige Han’ın etkisinin başladığı dönem olarak görülür. Edige Mirza, ülkenin çeşitli yerlerinin yönetimini oğullarına verirken, oğlu Nurettin’i de Nogayların başına getirdi.

Edige Mırza’nın öldürülmesinden sonra Altın Orda Devleti içerisindeki Nogayların başında olan oğlu Nurettin Bey, Nogayları bağımsız bir devlet haline getirdi.

3-ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN YIKILIŞI (1227 – 1502)

1502 Yılına gelindiğinde Altın Orda Devleti’nin Hükümdarı Toktamış Han, Timur ile yaptığı savaşı kaybedince 275 yıllık Altın Orda Devleti de yıkılmış oldu.

Bu olay aslında Rus Prensliğinin güçlenmesini sağlayarak aradan geçen 5 asra rağmen Türk Dünyasını etkilemeye devam etmiştir.

Altın Orda Devleti’nin ardından bu topraklarda; Kazan, Kırım, Astrahan, Nogay ve Sibir olmak üzere 5 ayrı hanlık kuruldu.

4-NOGAY HALKI

Nogayların bir halk olarak oluşumunda ana unsur Kıpçak grubudur. Türkleşmiş Moğol unsurlarının da olduğu belirtilmektedir.

Nogay halkının teşekkülünde yer alan kabile ve soyları sıralarsak; Uysun, Kıpçak, Nayman, Kereyit, As, Kıtay, Durmen, Kongrat, Nukus, Keneges, Tama, Mangıt, Bıdrak, Borlak, Kanglı, Kobek, Bayis, Saray,Kongut, Majar, Ming, Korkıt, Baydar, Bulgar, Uygur, Seyic, Koban, Abaz, Kırgız, Türkmen, Kalmık ve Kumukları sayabiliriz.

Nogayların Kazak, Özbek ve Başkurtlara da kabile ilişkileri bakımından önemli bağları mevcuttur.

Nogaylara bağlı olan boylar 15. yüzyıl ortalarında aşağı İdil ve Yayık sahasında göç etmekte olup, kendi mirzalarının, beğlerinin idaresi altında idiler, Nogay uruğlarından yedisi; Şırın, Barın, Kıpçak, Argun, Alçın, Katay ve Mangıt, “Yedisan” adıyla bilinmektedir

Nogay-Mangıtlar, Özbekleri oluşturan en önemli boy birliklerinden biri olarak geçmektedir. Nogay adı, 92 Özbek boyunu içine alan boylar listesinde bu adla değil de Mangıt adıyla mevcuttur.

16.yüzyılda Batı Kazakistan’da Nogay ordası yıkılınca Nogayların bir bölümü doğuya doğru hareket etmiştir. Bu hareketlilik ve birikme sonucunda Kazak tayfaları ile birlikte Nogaylar, Ulu Cüz ve Küçük Cüzü oluşturdular.

Ayrıca Manas Destanı, Kırgızların folklorik materyallerinin Nogay dönemine kadar ulaştığını göstermektedir. Kırgızlarla Nogaylar arasında çok sayıda boy benzerlikleri de tespit edilmiştir.

5-NOGAY HANLIĞI

Emir Nogay’ın ölümünden iki asır sonra kurulan Nogay Hanlığı, Volga’dan İrtiş’e ve Hazar Denizi’nden Aral gölüne kadar uzanan sahaları içine alıyordu. Merkezi, Yayık nehrinin yakınındaki Saraycık şehri idi.

Emir Edige’nin oğlu Nurettin Bey zamanında devletleşmeye başlayan Nogaylar, 1430’lu yıllarda İdil’in batı taraflarını aldılar. Altın Orda’nın zayıfladığı dönemde Nogay Orda, Kazakistan’ın batı kısımlarında da etkiliydi.

Nogay Orda’sının nihai biçimlenmesi Nurettin Bey’in oğlu Vakkas Bey zamanında oldu. 16.Yüzyılın başında Nogay Ordası kendi idari teşkilatı, ordusu ve toprağı ile bağımsız bir devlet haline geldi.

Bu dönemlerde Altın Orda Devleti bakiyesi olan Nogay, Kırım, Astrahan Hanlıkları arasında yer yer savaşlar ve çekişmeler yaşanmaktaydı.

O dönemler içerisinde Hanlıklar arasında sık sık savaşlar yaşanmaktadır. Nogay Ordası, Kazak Hanlığı ile de birçok kereler savaşmıştır. Toprak anlaşmazlıkları nedeniyle çıkan bu savaşlarda savaşan kesimler genellikle çok ağır kayıplar da vermekteydiler.

Kazan Hanı Can Ali, Nogay Mirzası Yusuf Mirza’nın kızı Süyüm Bike ile evlendirilmişti. Can Ali’nin ölümünden sonra, daha önce tahttan indirilmiş olan Safa Giray Nogayların yardımı ile 1546 yılında tekrar Han oldu. Safa Giray Can Ali’den dul kalan Süyüm Bike ile evlendi. Safa Giray’ın ölümünün ardından Kazan Hanlığı’nın başına naip olarak Süyüm Bike geçti. Kazan Hanlığı ile Moskova arasında yaşanılan arasında yaşanılan savaşlarda Ruslar Kazan Hanlığı’nın topraklarının önemli bir bölümünü ele geçirmişlerdi. Bu koşullar içerisinde başa geçen Süyüm Bike, Kazan şehrinin ablukaya alınması ile oğlu ile birlikte Ruslara esir olarak gitti.

Yusuf Mirza ve İsmail Mirza arasında yaşanılan iktidar çekişmesi Nogay Hanlığı’nı zayıflatmış ve halkı ikiye bölmüştü. Yusuf Mirza’nın öldürülmesi sonrası Han olan İsmail Mirza halk arasında birliği sağlayamamış, halkın bir kısmı Kadı Mirza’nın önderliğinde toplanarak 1557-58 yıllarında göç ederek Kırım Hanı Devlet Giray himayesine girmişler ve Kabarda ülkesi ile Azak Kalesi arasında kendilerine verilen yere yerleşmişlerdir. Ayrılanlara Küçük Nogay Ulusu denilmiştir.

1557-58 yıllarında bölgede büyük bir kuraklık olmuş ve kaynaklara göre 100 bin civarında Nogay ölmüştür. Nogaylar yaşadıkları yerden batıya doğru göç etmek durumunda kalmışlardı.

Dağılan Nogay Ordası; Büyük Nogay Orda ve Küçük Nogay Orda olarak ayrıldı.

6-NOGAY EYALETİ ( 1548-1555 /1578-1590)

Osmanlı Devleti’ne bağlı olarak Nogay Eyaleti veya Küçük Nogay Eyaleti olarak adlandırılan Geçici Osmanlı Eyaletidir. Eyalet yöneticisi Beylerbeyi unvanı taşıyordu. Eyalette gerçek bir Osmanlı hakimiyeti ve yönetimi söz konusu değildi.

Kanuni Sultan Süleyman tarafından Hazar Denizi ve Azak Denizi arasındaki Kıpçak-Eli bölgesinde yaşayan Nogaylara, Nogay Ordası Hanı Yusuf Bey’e 1548 yılında Emîr-ül Ümerâlık vermesi ile kurulmuştur.

Hem Beylerbeyi hem de Nogay Ordası’nın hükümdarı olan Yusuf Bey, Kazan Hanlığı’nin Rusya Çarlığı tarafından işgal edilmesinin ardından, Ruslarla birlik olan kardeşi İsmail Mirza tarafından 1555 yılında pusuya düşürülerek öldürüldü.

Yusuf Beyi’n öldürülmesinin ardından Nogay Ordası, Osmanlı hakimiyetinden çıkmış ve Nogay Eyaleti son bulmuştur. Ancak Büyük Nogay Ordası ve Küçük Nogay Ordası olarak siyasi hayatı devam etmiştir.

Bu tarihten sonra Nogay Ordaları zaman zaman baskılarla Rus ve Osmanlı tâbiyetinde devam ettiler.

1578 Yılında Yusuf Bey’in Torunu Urus Bey’in, Ruslara boyun eğen babasının aksine Osmanlı Devleti’ne tabiyet arz etmesi ile kendisine Sancakbeyliği verildi. Sancağa yeterince ilgi göstermeyen Osmanlı Devleti ve yayılmacı politikalar izleyen Rusların müdahaleleriyle bu sancakta yıkıldı.

Nogaylar iki farklı tarihte Osmanlı himayesinde yer almış oldular.

Yusuf Bey dönemi 1548-1555 – Beylerbeyliği
Urus Bey dönemi 1578- 1590 – Sancak Beyliği

7-NOGAY TÜRK DEVLETİ HÜKÜMDARLARI

Altın Orda Devletine Bağlı Yarı Bağımsız Dönem Hükümdarları:

1- Emir Nogay, 1263-1299

(1299 ile 1391 yılları arası dağınık-sürgün dönemi

2- Edige Bey, 1392-1412, Ölümü 1419

3- Nureddin Bey, (Edige’nin oğlu) 1412-1419

4- Mansur Bey, (Edige’nin oğlu) 1419-1427

Tam Bağımsız Nogay Orda Dönemi Hükümdarları:

1- Gazi Bey, (Edige’nin oğlu ) 1427 -1428

2- Vakkas Bey , (Nureddin’in oğlu ) 1428- 1447

3- Horazmi Bey, ( Vakkas’ın oğlu ) 1447- 1473

4- Abbas Bey, (Nureddin’in oğlu) 1473-1491

5-Musa Bey,(Vakas’ın oğlu) 1491-1502

6- Yağmurçi Bey,(Vakkas’ın oğlu) 1502-1504

7- Hasan Bey, ( Vakkas’ın oğlu) 1504-1508

8-Şeyh Muhammed Bey,(Musa’nın oğlu) 1508-1510

9-Aşçagir Bey,(Musa’nın oğlu) 1508-1516

10- Şeyh Muhammed Bey,(Musa’nın oğlu) 1516-1519

11- Agiş Bey,( Yağmurçi’nin oğlu) 1521-1524

12-Sayid Ahmed Bey,(Musa’nın oğlu) 1524-1541

13- Şeyh Mamay Bey, (Musa’nın oğlu ) 1541-1549

14- Yusuf Bey,( Musa’nın oğlu) 1549-1554,ölümü 1556

15-İsmail Bey,(Musa Bey’in oğlu) 1554-1557

8-Parçalandıktan Sonraki Hükümdarları

Büyük Nogay Ordası Hükümdarları

1- İsmail Bey, (Musa’nın oğlu) 1557- 1563

2- Din Ahmed Bey, (İsmail’in oğlu) 1563-1578

3-Urus Bey, (İsmail’in oğlu) 1578-1590)

4- Uraz Muhammed Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1590-1598

5- Din Muhammed Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1598- 1600

6- Yaş tarak Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1600-1619

7- Kanay Bey, (Dinbay Mirza’nın oğlu) 1622- 1634

Küçük Nogay Orda (Azak Denizi tarafı) Hükümdarları;

1- Urak Mirza, (Yusuf Bey’in oğlu) 1554-1599

2- Gazi Bey, (Urak Mirza’nın oğlu) 1569- 1576

3- Yahşisaad Bey,( Mamay Mirza’nın oğlu ) 1576- 1590

4- Bapan Gazi Bey,(Said Ahmed Mirza’nın oğlu ) 1600- 1621

5- Kasım Bey, (İslam Mirza’nın oğlu) 1621- 1639

9-Rus ve Nogay İlişkileri

Nogaylar Bu dönemler boyunca Ruslarla sürekli mücadele halindeydiler. Birçok kereler savaştılar. Ruslar’a göre Osmanlı Sultanı ve Kırım Hanı’ndan sonraki en büyük düşmanları Büyük ve Küçük Nogay Ordalarıydı.

Hal böyle iken Nogaylar, Kırımlar, Osmanlı ve Ruslar arasında çapraşık ve bitmek bilmeyen savaşlar devam etmekteydi.

Kadı Mırza sonrası Küçük Nogay Ordası 1578- 1583 yılları arasında kendi atlıları ile Kırım ordusu yanında veya Osmanlı ordusu emrinde Şirvan savaşlarında ve Karabağ’a yapılan akınlarda Safevilerle yapılan mücadelelerde yer aldılar.

Nogayların en sıkıntılı dönemlerinden biri de 1630’lu yıllarda Kalmuklar ile yaptıkları savaşlar ve toprak mücadeleleriydi.

1697-1698 yıllarında Kuban Bölgesinde Kalmuklar çok sayıda Nogayı katlettiler. Rusların ve Kalmukların baskısından bıkan Nogayların bir kısmı Devlet Giray tarafından Şah adasına iskân edildi. Bir kısmı ilk defa Osmanlı topraklarına yerleşmek için yurtlarından ayrıldı. Bir kısmı Çerkezistan’a iskân edildi.

18.Yüzyıla gelindiğinde Nogayların bölünmüşlüğü daha da artmıştı. Nogaylar kendilerini kontrol eden güçlerin durumuna göre bulundukları yerleri değiştiriyorlardı. Bazen İdil’e yaklaşırken bazen de Terek ve Kuban’ a doğru gidiyorlardı.

Bucak ve Kuban Nogayları Kırım içerisinde de isyan çıkarmaya başlamışlardı.

1711 Yılında Rus hükümeti tüm Kırım, Bucak ve Kuban Nogayları’na bir beyanname gönderdi.Belgede Rus hükümetinin yönetimi altına girerlerse, Türklere göre daha hür bir yönetim meydana getireceklerini söylüyorlardı.

Nogaylar bu teklifi kabul etmemişler ve Ruslarla savaşmayı tercih etmişlerdi. Savaşta Ruslara Kalmuklar’da yardım etmekteydi.1711 Yılında Ruslar Kuban’a bir harekât düzenlemiş ve bunda başarılı olmuşlardı.

6 Mayıs 1736’da Azak sorunu nedeniyle Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya savaş açması olayından sonra Osmanlı’yı destekleyen Nogaylara, Kasım 1736’da Ruslar saldırmış ve binlerce Nogay ve Çerkes kılıçtan geçirilmiştir. Mart 1737 yılında Kalmuklarında destek verdiği Rus kuvvetleri, Osmanlı topçusu tarafından da desteklenen Nogay, Çeçen ve Kabarday kuvvetlerince ağır bir yenilgiye uğratılmışlardı.

18.Yüzyıl başlarında Kırım Hanlığı hakimiyeti altında Yedisan Ordası, Bucak Ordası, Cemboyluk Ordası ve Kuban Ordası birer Nogay Ordaları olarak yaşamaktaydı.

1771 Yılında Kuban’da bulunan Yedisan, Yedişkul, Cemboyluk ve Bucak Nogayları Osmanlı ve Rusya arasındaki savaşta Rusya’nın yanında yer almak durumunda kaldılar.

1783 Yılında Kırım’ın Rusya’ya bağlanmasından sonra Nogaylar harekete geçerek isyanlar çıkarmış olmalarına karşın başarı elde edemediler.

1783 Yılı Nogaylar için çok büyük kıyımlar getirdi. Rus General Suvarov komutasındaki birlikler Haziran ve Ekim aylarına kadar Nogaylara karşı bir soykırım gerçekleştirdiler. İsyan eden Nogay birlikleri yanı sıra kadın ve çocuklar da kılıçtan geçirildi.

10-Nogayların Maruz Kaldıkları Soykırım ve Sürgünler

1- Emir Nogay’ın ölümünden sonra Tokta Han, Emir Nogay mahiyetindeki halkın büyük birçoğunu öldürmüş veya sürgün etmiştir. Ana yurtları Kırım ve Tuna arasındaki sahadan, ceza olarak, daha doğudaki İdil (Volga) ırmağının öte yakasına, Hazar bozkırının Yayık (Ural) ve Çim (Emba) ırmakları arasına sürüldüler. Bir kısım Nogay’da Bizans aracılığı ile bugünkü adıyla Anadolu’ya geçti

2- 1558 yılında Nogay Orda’da yaşanılan siyasi sorunların yanında bir de o yıl çok büyük bir kıtlık baş gösterir. Bir kısım halk kıtlıktan ölürken, diğer yandan Yusuf Bey’in İsmail Mirza tarafından öldürülmesi ile iç karışıklık artar. İsmail Mirza’nın Rus yanlısı tutumlarına tepki olarak Rus esaretine girmek istemeyen Nogay halkın bir kısmı Nogay Orda’dan ayrılarak Kırım tarafına göç etmeye başlar.Bu aynı zamanda Nogaylar arasında sürecek olan büyük karışıklıkların da başlangıcı olmuştur.

3 – 1580’de Ruslar Nogaylardan işgal ettikleri topraklara yerleşmeye başladılar ve aynı yıl Nogay Orda’nın başkenti saraycık’ı yaktılar. 1586 Yılında Ruslar Samar Irmağı kıyısında Samara şehrini kurdular.1600 yılında Ruslar Samara çevresini işgal etmeye başladılar. 1601 Yılında bir başka kıtlık başladı. Bu durumdan faydalanan Ruslar Nogay Ordayı tamamen işgal etmeye başladılar. Bu zaman dilimi içerisinde bir milyona yakın Nogay’ın öldüğü belirtilmektedir. Şiirlerde; “On san Nogay bülgende Ormembet Bek ölgende” denilmektedir.

4 – Rus İdaresi Osmanlı Devletine ve Kırım Hanlığına karşı, Nogaylardan faydalanmaya kalkışmış ret cevabı alınca da şiddete başvurmuştur. Bu baskıdan onlar yılmamış, Ruslara karşı ayaklanmışlar ve isyanlar çıkarmışlardır. Millet ve milliyetlerine sadık Nogaylar, bu direnme ve boyun eğmeme yüzünden, ceza olarak öteye beriye dağıtılmışlar, hudut dışı bile edilmişlerdir. 1 Ekim 1783 yılında Rus generali Suvorov (Nogay kasabı) kadın, çocuk, ihtiyar demeden yüz binlerce Nogay Türk’ünü şehit etmiştir. Bu olaylar sonucu kalan Nogayların birçoğu yeniden göç etmek zorunda kalmıştır.

5- 1824 sonrası Rus hükümetinin baskıcı politikaları nedeni ile 50.000 Nogay Azak bozkırlarındaki topraklarından göç etti. Rus hükümeti Azak bozkırındaki bu topraklara Rus, Ukraynalı ve Bulgar göçmenleri yerleştirdi. Bu bölgede İslam inancına mensup kimse kalmadı.

6- 1858-59 yıllarında Rusların baskılarıyla Batı Kafkasya’dan ve bilhassa Kuban nehri boylarından Çerkes ve Nogaylar’dan ve Dağıstan’dan Osmanlı Devleti’ne göçler olmuştur.

1780 ve 1800 yılları arasında Kırım, Kazan, Kafkasya ve Özü bölgelerinden Anadolu’ya 300.000 ile 500.000 kişi arasında göç meydana gelmiştir. Yine 1856- 1864 yılları arasında Kırım’dan Anadolu’ya 600.000 kişinin göç ettiği sanılmaktadır.

Bir araştırmaya göre 18 Kasım 1858’den 28 Kasım1859 yılına kadar geçen bir yıllık zaman içerisinde Batı Kafkasya’dan gelenler 17.000 kişi civarındadır. Bunların 11.309 kişisi Nogay olup İ-iskân edilmek üzere Adana ve Dobruca’ya gönderilmişlerdir.

7- 1944 yılında Kırım Türkleri ile birlikte hayvan vagonlarına bindirilerek çoğunun yollarda şehit edildiği sürgün olayıdır.

11-Günümüzde Rusya’da Yaşayan Nogaylar

12-Dağıstan Cumhuriyeti’nde Yaşayan Nogaylar

Nogaylar, ana kitle itibarıyla, Kuzey Kafkasya’da Rusya Federasyonu sınırları içerisinde kalan ve 1957 yılı itibarıyla idari olarak bölünmüş olan bozkırlarda yaşamaktadırlar. Günümüzde yoğun olarak yaşadıkları bölgeler şu şekildedir:

Kafkasya’nın kuzeydoğusunda yer alan Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde Terek ile Kuma nehirleri arasında kendi adları ile anılan bozkırda (‘Nogay sölligi’) yer alan Nogay İdari Bölgesi’nde (‘Nogay rayonı’)², Terekli Mekteb bölge merkezi olmak üzere civar köylerde yaşamaktadırlar.

Bu bölgedeki Nogaylar ‘Kara Nogay’ ya da ‘Dağıstan Nogayı’ olarak anılmaktadır. Dağıstan Nogaylarının nüfusları 2010 sayımında da 40.407 olarak kaydedilmiştir.

13-Stavrapol Bölgesinde Yaşayan Nogaylar

Stavropol Eyaleti’nde, Nogay İdari Bölgesi’nin batısında yer alan Neftekum ve Stepnov bölgelerine bağlı köyler, ör. Abram-Tjube (Abram-Töbe), Tukuj-Mekteb, Kajasula, Kara-Tjube (Kara-Töbe), Maxmud-Mekteb, Jamangoj, Novkus-Artezian (Nökis- Artezian), Bijas, Bijsej, Kunaj, Uc-Tjube (Üs-Töbe), Ullubi-Jurt, Acikulak (Acykulak), Irgakly, ile Kuma’nın kuzey yakasındaki Mineralovod İdari Bölgesi’ne bağlı Kangly (Kümi) köyü ile Çerkessk şehrinin kuzeyinde, Çerkessk ile Stavropol şehirleri arasında yer alan Koçubeev İdari Bölgesi’ne bağlı Karamurzin köyü (Karamyzaj ya da Karamyrzaj avyl). Nogayların bu eyaletteki nüfusları 2002 sayımı neticesine göre 20.680, 2010 sayımı neticesine göre de 22.006’dır.

14-Karaçay-Çerkes Bölgesinde Yaşayan Nogaylar

Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti’nde Kuban ve Zelençuk nehirleri havzasında, başkent Çerkessk (Prikuban İdari Bölgesi) ile çevresindeki köylerde: Adil’-Xalk (Sabaz avyly), Erken-Xalk (Erkin-Xalk ya da Alakaj avyly), Ikon-Xalk (Üjken-Xalk ya da Toxtamys), Erken-Jurt (Erkin-Jurt ya da Orak avyly), Erken-Saxar (Erkin-Saxar ya da Kösken avyly), Kyzyl-Togaj, Kyzyl-Jurt (Balta avyly).

2005 yılında bu bölgede de Dağıstan’daki gibi bir Nogay İdari Bölgesi kurulması kararı alınmış ve bu karar 2006’da onaylandıktan sonra, 2007’de Adyge-Habl’ İdari Bölgesi’nin % 30’luk kısmını içine alacak şekilde bölge oluşturulmuştur. Erken-Saxar bölge merkezi olmuştur. Karaçay-Çerkes bölgesinin Nogayları ‘Kuban Nogayı’ olarak da bilinmektedir.

15-Çeçenistan Bölgesinde Yaşayan Nogaylar

Çeçen Özerk Cumhuriyeti’nde Selkov İdari Bölgesi’ndeki bazı köyler: Sarysu, Karagalin, Kurdjuk, Oraz-aul, Cervlennaja, Selkovskij aul vd. Nogayların buradaki nüfusu 2002’de 3.572 iken 2010 sayımına göre 3.444’tür. Nüfustaki bu azalmada son yıllarda yaşanan göçler rol oynamış olmalıdır.

Nogayların Astrahan bölgesindeki nüfusları 7.589 olarak kaydedilmiştir. Yakın zamanlardaki göçler sonucu Rusya Federasyonu’nun başka idari bölgelerinde de önemli sayıda Nogay yaşamaktadır.

Karagaş Nogayları: 18. yüzyılda küçük Nogay ordasından ayrılarak Tataristan’ın Astrahan bölgesine yerleşmiş olan ve kendilerini ‘Karagaş Nogayı’ olarak adlandıran bu grup Krasnojar ve Xarabalin idari bölgelerinde yaşamaktadır.2010 sayımına göre Karagaş Nogaylarından 34 kişi ana dillerini konuşmaktadır.

Yurt Tatarları: Yine Astrahan’da, Nariman ve Volodar idari bölgelerine bağlı köyler ile Astra- han’ın merkezi ile civar köylerinde yaşayan ve kendilerini Nogay olarak adlandıran Yurt Tatarları, Volga Tatarları ile Karagaşlar tarafından ‘Karile Nogayı’ olarak anılırlar (Arslanov 1997c). 2010 sayımı 31 Yurt Tatarının ana dilini konuştuğunu göstermektedir.
Alabugat Tatarları: Etnik olarak Nogay kökenli olan Alabugat Tatarları Kaspi İdari Bölgesi’nde yaşarlar. Resmi ve tarihi belgelerde göçebe Alabugat Tatarı olarak anılan bu grup da kendini Nogay olarak nitelendirmektedir (Arslanov 1997a). 2010 sayımına göre bu gruptan ana dilini konuşabilen kişi sayısı 1.144’tür.

Dipnotlar:

[1] Hakan Benli, Nogay Türkleri Bülteni Dergisi

[2] Bu yazı 2018 yılında yazılmıştır.

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Hakan BENLİ

1974 Konya Kulu doğumlu olan Hakan Benli, Nogay Türkleri üzerine çalışmalar yapmaktadır. Daha önce Nogay Türk adında bir dergi çıkarmasının yanı sıra, Nogay Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği yönetim kurulu üyesidir. Nogay Türkleri Bülteni Dergisi haber sorumluluğu görevini yürütmektedir. Avrasya Yazarlar Birliği üyesi de olan Benli, birçok STK’da görev almaktadır. Nogay Türkleri ile ilgili birçok konferans ve TV programında yer almıştır. Eposta: [email protected]