Ürdün’den Bursa’ya Kafkas Tarihçisi Mahmut Bi

Ekrem Hayri PEKER /

Türkiye’nin yetiştirdiği ünlü tarihçi ve Kafkasolog Mahmut Bi, 1945 yılında Ürdün’ün başkenti Amman’da doğdu. Mahmut Bi; Büyük Çerkes Sürgünü’nde (1864) önce Balkanlar’a yerleşen, Osmanlı-Rus 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra da, Ürdün’e yerleştirilen Çerkesler’den, Abzah (Hatko) boyuna mensup bir (Haluğ-Natko) ailesindendir.

Amman’da başladığı ilköğrenimini 1952 yılında Türkiye’ye göç ettikten sonra tamamladı. Ürdün’de inşaat işleriyle uğraşan ve kraliyet ailesine yakın olan babası ve amcası Türkiye’yi ziyarete gelirler. İstanbul’u çok beğenirler ama yerleşmek için Ankara’yı tercih ederler.

Aile, Ankara’nın Etimesgut ilçesinde bir çiftlik alır. Çiftlik kısa bir sürede Ankara civarındaki Çerkes aydınlarını uğradıkları bir yer olur. Ziyaretçilerin başında “Tarihte Kafkasya” kitabının yazarı emekli General İsmail Berkok geliyordu.

Orta öğrenimini Ankara’da tamamlayan Mahmut Bi,1970 yılında Ankara Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih bölümünden mezun olmuştur.

1965-1972 yıllarında, Amerikan Hava Kuvvetleri’nin Türkiye’deki TUSLOG teşkilatının pazarlama bölümünde çeşitli görevlerde bulundu. İyi derecede İngilizce ve Arapça bilmesi bu görevlerde çalışması için tercih nedeniydi.

Vatani görevi için geldiği Bursa’da yedek subay eğitimini Işıklar’da tamamladı. İzin günlerinde o yıllarda Zafer Sineması’nın binasında bulunan Kuzey Kafkas Kültür Derneği’ne geliyordu. Burada sonradan eşi olacak Hayriye Hanım’la tanıştı. Hayriye Hanım, Yenişehir ilçesinin tek Çerkes köyü olan Kavaklı köyündendi. Yenişehir Sempozyumu sonrası beraberce köyü ziyaret etmiş ve köy muhtarıyla sohbet etmiştik.

Kuzey Kafkas Kültür Derneği’nin karşısındaki Zafer meydanında bulunan Çokran Plak, o dönemde Çerkes/ Adığe müziğini plaklara kaydediyordu. Buradan tüm Türkiye’ye plak gönderiliyordu.

Mahmut Bi, 18 ağustos günü Hayriye Hanım’la evlenir. Düğünleri bugün Vamtes olarak bilinen Kükürtlü Bahçesi’nde yapılır. Acemi eğitimi bitince çektiği kura da Ankara çıkar. Vatani görevini ifa ettikten sonra, 1974-1994 yılları arasında bir devlet kuruluşu olan Sümer Holding A.Ş. bünyesinde satış ve ihracat departmanlarında yöneticilik görevlerinde bulunmuş olup, görevi gereği 13 ülkeyi ziyaret etmiştir.

Mahmut Bi, Sümerbank’ta çalışmaya başladıktan altı yıl sonra Bursa’ya tayini çıkar. Bursa’da Merinos lojmanlarında kalır. İki sene sonra bu defa tayinleri İstanbul’a çıkar. Beş yıl sonra Sümerbank Genel Müdürlüğü ihracat müdürlüğünde göreve başlar. Birleşik Kafkasya Konseyi’nin kuruluş çalışmalarına katılan Mahmut Bi, 1994 yılında emekli olduktan sonra Bursa’ya yerleşmiş ve 11 Mayıs 1996 tarihinde Bursa’da kurulan Birleşik Kafkasya Derneği’nin kurucu başkanlığını yapmıştır.

O dönemlerde genel olarak neredeyse tüm Çerkes aydınları Birleşik Kafkasya ve bağımsız Kuzey Kafkasya düşüncesindeydi. O da bu akım içinde yerini almıştı. Daima Çerkesya’nın birliği ve özgürlüğü için çalışmış, fakat diğer Kafkas halklarıyla dayanışma ve kardeşlik temelli bir dava gütmüştür. Bu çerçevede; Ankara ve Bursa’da Çeçenistan mücadelesine destek verilmesi için büyük çabalar göstermiştir.

Kafkasya konusunda araştırmalarına Ankara’da görevdeyken başlayan Mahmut Bi’nin, Sümerbank dergisinde çeşitli yazıları çıkar.
Sümerbank, Birleşik Kafkasya Konseyi, Birleşik Kafkas Dernekleri Federasyonu ve Bursa Araştırmaları dergisinde yayınlanan çeşitli edebi ve ilmi yazıları yanında önemli bir çeviriye de imza atar. Rus filolog Prof. G. F. Turtçaninov’un ilk defa 1991 yılında Rusya dışında Şam’da basılan “Kafkasya’da Bulunan Antik Eserlerin Keşfi ve Yazılarının Çözümlenmesi” adlı eserini Türkçe’ye çevirir. Kitap, 2006 yılında Birleşik Kafkas Dernekleri Federasyonu tarafından yayınlamıştır. Tarihçi Mahmut Bi’nin uzun zamanlardan beri üzerinde çalıştığı “Kafkas Tarihi” adlı eserinin birinci cildi Selenge Yayınevi tarafından 2007 yılında İstanbul’da yayınlanmıştır. Daha sonra eserinin tamamı iki cilt olarak 2011 Berikan Yayınevi tarafından yayınlandı.

Mahmut Bi, bu kitabı yazarken binlerce kaynağı taramıştır. Ön Türk tarihi, İlk Çağ, Orta Çağ ve Yakın Çağ Türk tarihi, Osmanlı Tarihi, Rus tarihi, İran tarihi ve Kafkasya üzerine yazılmış Türkçe, İngilizce, Arapça ve Rusça kitaptan oluşan on bin kitaplık bir kütüphane oluşturmuştu.

Yazdığı iki ciltlik Kafkasya Tarihi, bölgenin tarih öncesi, Paleotik, Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitik(maden) çağlardaki durumunu incelemiş, Çerkes/ Adığelerin ulusal Nart Destanı’nın Abaza, Oset, Çeçen, Karaçay-Malkar, Dağıstan ve Gürcü varyantlarını incelemiştir.

Kafkasya’dan doğan maden işçiliği, atın evcilleştirilmesi ve bölgede MÖ. III yıl öncesine ait eserleri ve yazıtlar hakkında bilgi verir.

Daha sonra Kafkasya’da kurulan devletlerden Sind/ Meotlar, Kasoglar, Kerketler, Siraklar ve daha sonra bölgeye geçici egemenlikler kuran İskit, Sarmat, Alan, Hun, Hazar, Kıpçak, Moğol dönemleri hakkında geniş bir bilgi verir. Daha sonra, Osmanlıların Kafkasya bölgesine yönelik faaliyetlerini, Çerkes-Rus ilişkilerini, Rusya’nın genişlemesini, Çerkes-Rus savaşlarını ve Adığelerin yenilgisi ile süregelen soykırım ve sürgüne zorlanmaları hakkında geniş bilgiler verir.

Naip Muhammed Emin’in mücadelesini anlatır ve ölüm yıl dönümlerinde mezarı başında anılmasını sağlamıştır.

“Kafdağı’ndan Uludağ Eteklerine Kafkas Göçleri” ve İmam Şamil’in Naibi ve Çerkezistan Bölgesi İmamı “Muhammed Emin (Paşa)’in Kişiliği ve Faaliyetleri” ile ilgili çalışmaları Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından 2016 yılında yayınlanmıştır.

Son yıllarda Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nden Gürcistan, Kafkasyalıların maruz kaldığı bu mecburi göçün, anavatanlarından silah zoruyla atılmalarının soykırım olarak tanınması için çalışıyor. Kabardey-Balkarya ve Adıgey Parlemento’ları da bu konuda geçmişte birer karar almışlardı. Çeçenistan’daki vahşetten kaçan çok sayıda sivil Gürcistan’a sığınmıştı.

Gürcistan’ın Anaklia kentinde 2012 yılı Mayıs ayında Çerkes-Gürcü ilişkileri üzerine bir sempozyum yapıldı. Mahmut Bi, sempozyuma katılarak bir bildiri sundu. Sempozyum sonrası bir tören düzenlenir.

Mahmut Bi’nin gözlemlerini aktaralım: “21 Mayıs’ta Türkiye’den gelenler ve sempozyuma katılanlar limana indiler. Bir grup Gürcü kadın, siyah giysiler içinde ağıtlar söyleyerek limana geldiler. Liman ve çevresi sempozyum salonunda olduğu gibi Çerkesya ve Gürcistan bayraklarıyla donatılmıştı. Limanın denize bakan bir bölgesinde soykırımı anlatan bir heykel yapılmıştı. Yüzlerinde babalarını kaybetmenin üzüntüsü olan bir kadın ve öksüz kalmış bir kız-bir erkek çocuğunun heykeli vardı.

Türkiye’den, Kafkasya’daki Çerkes Cumhuriyeti’nden, Ürdün’den, İsrail’den gelen Adığeler denize açıldılar. Ziyaretçiler yanlarında getirdikleri çiçekleri denize atıp ölenlerin ruhları için dua ettiler. Sempozyum salonunda Adığelerin kullandığı eşyalar sergilendi. Adığe müzikleri çalındı. Yalova Kuzey Kafkas Derneği Kafkas Dansları Ekibi folklor gösterisi sundu”. Sempozyuma bildiri sunan Kafkasya’lı yazar Mahmut Bi’nin gözlemleri bunlar…

Mahmut Bi, güney Marmara’daki Adığe köyleri üzerinde bir araştırma yapıyordu, maalesef bitiremedi. Yazdığı “Kafkas Tarihi”ni genişletmek için üç yıldır çalışıyordu. “Güney Marmara Bölgesine Kafkas Göçleri” , “Çerkesya Tarihi Kronolojisi” ile ilgili çalışmalarını sürdürüyordu. Mahmut Bi, Bursa’da Adığe’lerin kurduğu vakıfları araştırdı ve araştırmalarını Bursa Araştırmaları dergisinde yayınladı.

Bursa’da çıkan dergilerde yaptığı araştırmaları yayınladı. Birçok sempozyuma katılıp bildiri sundu. Mahmut Bi, başta Şamil Vakfı olmak üzere çok sayıda konferans vermiştir. 2011 yılından sonra yazıları 6 yıl boyunca www.cherkessia.net sitesinde yayınlanmıştır. Başlangıçta sık periyodlarla yayınlanan yazıları son 3 yıl zarfında amansız hastalığa yakalanması sebebiyle azalmıştı.

Yaşamını “Birleşik ve Özgür bir Çerkesya”ya adamış olan Bi;

1) Çerkesya’nın ve Çerkesler’in ulusal birliği.

2) Uluslarası literatürde kabul görmüş olan adları Çerkes/ Cherkes/ Circassian olan halkın, kendilerine verdikleri ad olan Adığe’nin doğrudan karşılığı olduğu,

3) Çerkesler’in mecburi göç ile değil, soykırım ve sürgün ile vahşice anayurtlarından çıkarıldıkları,

4) Çerkesya’nın belki yakın vadede değil ancak uzun vadede mutlak surette bağımsızlığa erişeceklerine, Çerkesler’in emellerine ulaşmalarının ise politik, hukuki, insani, kültürel, sosyal alanlarda mücadele ile başarılabileceğini, bunun demokratik olmayan yöntemlerle başarılamayacağını,

5) Çerkesler’in, otantik kültürel ve sosyal dokularını orijinal haliyle muhafaza ederken, evrensel normlara, insanlık değerleri ile yerel değerleri bağdaştırmaları gerektiğine,

6) Çerkes/ Adığeler’in kültürel, dilsel, sosyal, edebi/ sanatsal her alanda çalışmaları kadar, politik bir mücadele vermelerini ve Çerkes davasını uluslar arası alana taşınmasını savunmuştur.

KAYNAKÇA:

– Bursa’da Kafkas Göçmeni Köy Vakıfları, Bursa Araştırmaları Dergisi, S: 33, Yaz 2011

– Çerkes-Gürcü İlişkileri, 22 Mayıs 2012

– Çerkeslerde Sosyal Yaşam ve Düğün Adetleri, Yeşil Bursa Dergisi, Sayı: 3, Mayıs 2013

– Kafkas Göçleri, Yeşil Bursa Dergisi, Yeşil Bursa Dergisi, Sayı: 2, Şubat 2013

– Kafkasya Tarihi I, İstanbul-2007

– Kafkasya Tarihi I-II, Ankara-2011

– Muhammed Emin Paşa, Bursa-2016

– www.cherkessia.net

– Yenişehir Sempozyumu Ekim-2013, Çerkes Kavaklı Köyü

– Zikh (Cikh)’lerin etnik kimliği, 11-12 Aralık Tiflis-Gürcistan

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Ekrem Hayri PEKER

Kimya mühendisi, araştırmacı, yazar. Bursa Mustafakemalpaşa’da (1954) doğdu. Anadolu Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümü mezunu. TUBİTAK veri tabanına kayıtlı “Teknoloji tabanlı Başlangıç Firmalarına Özel İş Geliştirme” mentörü, C Grubu iş Güvenliği uzmanı olarak Nano kimyasalların tekstil materyallerine uygulamalar konusunda üniversitelerde konferanslar verdi. Yayınlanmış kitaplarından bazıları: "Kuşçubaşı Hacı Sami Bey", "Özbek Mektupları", "Yeşim Taşı - Ön Türkler ve Türk Tarihinden Kesitler", "Kafkasya'dan Anadolu'ya - Zekeriya Efendi". Belgeseltarih.com kurucu ortağı ve yazarıdır. E-Posta: [email protected]